Cambodja
Ik ben er nooit precies achtergekomen waar hij in 1976 de Mekong overgezwommen is. Van Laos naar Thailand. Negen maanden had hij met vier kameraden door het oerwoudgrensgebied van Vietnam, Cambodja en Laos gezworven, nadat de laatste Amerikanen vanaf het dak van de Amerikaanse ambassade per helicopter waren geëvacueerd. De vijf hadden geleefd van ratten, slangen en insecten, die ze rauw aten. Soms werden ze geholpen door hen vriendelijk gezinde dorpelingen. 'Ergens' bereikten ze dan de Mekong, ze lieten hun wapens achter, zwommen naar de overkant en meldden zich enkele dagen later op de Amerikaanse ambassade in Bangkok.
Robert had vijf jaar lang voor de CIA gewerkt. Een hitman die in opdracht had gemoord. Emotieloos, efficiënt. Emoties kwamen pas later, zoals bij zoveel veteranen uit die oorlog die wij als de 'Vietnam-oorlog' kennen. Robert bleef slechts enkele dagen in de VS. Daarna keerde hij terug naar Azië, en sindsdien is hij nooit meer in de VS geweest. 'Ze zullen mij daar ook nooit meer zien'. Hij leeft in Thailand, waar hij Engelse les geeft. Hij komt regelmatig naar Saigon en zit meestal stil en met de rug tegen de muur op een terrasje. Hij is een van de vele Amerikaanse Vietnam-veteranen die terug zijn gekomen naar het land waar ze - destijds meestal niet eens tegen hun wil - hebben gevochten tegen de 'commies'.
Ik had de Mekong, als passagier op gammele houten vrachtbootjes, vanaf de grens tussen het Chinese Yunnan en Laos gevolgd, helemaal tot de grote watervallen van Khon Phapheng op de grens met Cambodja.. Honderden kilometers vormt de 'Moeder aller Wateren' de grens met Birma en later Thailand. Waar was Robert overgestoken? In het noorden leek me dat praktisch onmogelijk: rotsoevers, stroomversnellingen, kolken. Ten zuiden van Vientiane zijn de oevers meestal vlak, is de rivier trager, maar ook veel breder. Gemakkelijk en ongevaarlijk zal het nergens zijn geweest.
De Mekong en oorlogen. Ze zijn onafscheidelijk. De op twee na langste rivier van Azië en een van de mooiste rivieren op aarde is door de eeuwen heen getuige geweest van ontelbare oorlogen, revoluties en opstanden op haar oevers. Vooral in het gebied dat lange tijd als 'Indochina' werd aangeduid, het gebied dat beheerst werd door Birmezen, Siamezen, Khmer, Vietnamezen en Chinezen. Al die volkeren hebben elkaar eeuwenlang gehaat. Ze hebben elkaar bevochten en elkaars landen veroverd en heroverd. Weinig rivieren hebben zoveel bloed vervoerd als de Mekong.
Gek genoeg weten we pas sinds midden jaren negentig van de voorbije eeuw, dankzij de Fransman Michel Peissel, waar de exacte bron is van de Mekong. Ergens op bijna 5000 meter hoogte in het Tibetaanse Tanggula-gebergte. Als 'Wilde Rivier' stroomt de Mekong Yunnan binnen, om dan honderden kilometers bijna parallel te stromen aan de Yangtze en de Salween. De Yangtze maakt dan ergens een abrupte knik oostwaarts, Mekong en Salween waaieren langzaam uiteen in zuidoostwaartse respectievelijk zuidwestwaartse richting. Na 4842 km mondt de Mekong tenslotte als delta in de Zuid-Chinese Zee.
In Yunnan is het moeilijk de rivier te volgen: er is vrijwel geen scheepsverkeer vanwege de vele stroomversnellingen, canyons en uit het water stekende rotspunten. Slechts op weinig plaatsen lopen er wegen langs de rivier. Vanaf het zuiden van Yunnan, in Xishuangbanna, varen bij hoge waterstand boten tot de Gouden Driehoek, het drugs-, smokkel- en grensgebied van Thailand, Birma en Laos. Bij lage waterstand een levensgevaarlijke tocht die slechts zelden wordt ondernomen. Maar er bestaan al plannen om hier binnenkort regelmatig toeristisch bootsverkeer mogelijk te maken, want Yunnan wil meeprofiteren van het massatoerisme dat het Thaise deel van de Gouden Driehoek al zoveel profijt heeft gebracht.
Rivieren als de Mekong zijn landsgrenzen, taalgrenzen, cultuurgrenzen, mentaliteitsgrenzen. Dat laatste is nergens zo duidelijk als in Laos. Aan de Thaise kant van de rivier wordt koortsachtig gewerkt, daar boomt de economie, is handel, bedrijvigheid, vooruitgang. Over de rivier, in Laos, gaat het er allemaal veel rustiger aan toe. Iemand noemde Laos 'het enige mañana-land van Azië'. Hier heerst de relaxte sfeer van 'lukt het vandaag niet dan misschien morgen'. Misschien is daarom ook Louang Prabang nog steeds een van de mooiste stadjes van geheel Azië, met prachtige (en prachtig gerestaureerde) tempels op het heuvelschiereiland aan de Mekong, die iedere avond de kleur van goud aanneemt. Ik heb hier vaak uren gezeten op de steile rappen die vanaf de hoge oever naar de houten vrachtbootjes leiden, genietend van de sfeer in deze oase van rust.
De Mekong doorsnijdt de hele lengte van Laos en stort zich in het uiterste zuiden over de grenswatervallen het zwaar verminkte Cambodja in. Ooit was het rijk van de Khmer het machtigste van geheel Zuidoost-Azië. Aan de Tonlé Sap, een van de belangrijkste zijrivieren van de Mekong, bouwden zij hun monumentale hoofdstad Angkor Wat. De ruïnes van dit stad- en tempelcomplex, jarenlang onbereikbaar vanwege de burgeroorlog, behoren tot de mooiste op aarde, ze getuigen van een bouwkundige genialiteit die zijn weerga niet kent.
Maar die architectonische grootsheid kon allen tot stand komen door een streng hiërarchisch staatsbestel, zich baserend op geweld en gehoorzaamheid. Van die oude Khmer keken de Rode Khmer het vak af, niet om grootse materiële resultaten tot stand te brengen, maar om een nooit en nergens eerder vertoond rigide 'stenen-tijdperk-communisme' te vestigen. In hun starre, extreme zelotisme werden zij verantwoordelijk voor een verschrikkelijke genocide. Naar schatting twee miljoen mensen - bijna een derde van de totale bevolking - kwamen hier om. Ze werden op beestachtige wijze vermoord of stierven door uitputting en honger. De 'killing fields' van Cambodja hebben het land volkomen getraumatiseerd. Er heerst chaos en anarchie, een ideale voedingsbodem voor gewetenloze profiteurs, corrupte politici en niets ontziende zakenlieden. Het land is nog steeds bezaaid met landmijnen, Phnom Penh is de wereldhoofdstad van de één- en géénbeningen: nog dagelijks trappen vooral kinderen en boeren op een mijn.
Traag stroomt de Mekong van Cambodja naar de delta in Zuid-Vietnam. Geen gebied met méér water. De Mekong waaiert als 'Negenkoppige Draak' uit in de Zuid-Chinese Zee, de negen 'koppen' zijn verbonden door duizenden kanalen en kanaaltjes die een totale lengte hebben die de lengte van de Mekong ruimschoots overtreft. Ik heb dagenlang op allerlei boten en bootjes door de delta gezworven. Een bedrijvig, vruchtbaar en economisch zich in razend tempo ontwikkelend gebied. Ik had moeite me voor te stellen dat uitgerekend hier de Vietnam-oorlog op z'n hevigst werd uitgevochten.
De Vietcong beheerste gedurende de gehele oorlog grote delen van de delta. In de drogere gebieden maakte een honderden kilometers lang tunnelcomplex deel uit van de Ho Chi Minh-route, de befaamde aanvoerroute vanuit het noorden. In die tunnels leefden soldaten en burgers weken-, maanden- en soms jarenlang! Onderaards werd geopereerd, werden lessen gegeven, recupereerden en revalideerden guerillastrijders. De Amerikanen hebben dit deel van Vietnam jarenlang bestookt met bommen en ontbladeringsmiddelen. Ze bouwden zelfs - zonder het te weten - bovenop de tunnels een van hun grootste bases. Het is ze niet gelukt de Vietcong uit te schakelen. Integendeel: vanuit de tunnels waren de Vietcong in staat zelfs tot in Saigon door te dringen. Uiteindelijk werd het tunnelsysteem door de aanhoudende bommentapijten vernield, maar toen was de oorlog voor de Amerikanen al verloren.
Er zijn nog enkele tunnels, bij Cu Chi. Als ze al echt zijn, zijn ze in ieder geval verbreed zodat ook de zwaarlijvige toeristen uit Europa en - in steeds groter getale - de Verenigde Staten, erdoorheen kunnen kruipen. Ook ik heb ze bezocht. Voor mij zijn ze symbolen voor wat momenteel in het verenigde Vietnam gebeurt. Sinds doi moi (het Vietnamese equivalent van Gorbatschows perestroika) in 1988 zijn intrede maakte in de politiek van de communistische machthebbers en Vietnam zijn deuren opende, zijn de veranderingen in razend tempo gekomen. Van een totaal verpauperd en getraumatiseerd land van overheersers (het noorden) en onderworpenen (het zuiden) heeft het zich ontwikkeld tot een vitale natie die grote spongen voorwaarts maakt. Weliswaar nog steeds centraal en communistisch geregeerd door de oude garde, maar waar een jonge garde de leer van Marx en Lenin alleen van horen zeggen kent, de leer van het kapitalisme daarentegen tot in de puntjes. Meer dan de helft van de Vietnamese bevolking is na de oorlog geboren. Voor hen is die oorlog geschiedenis. Tenzij eraan verdiend kan worden. En daarom zijn ook ex-vijanden als Robert meer dan welkom. Zij brengen geld in het laadje. Dat is wat telt.
De Mekong is voor mij het enige continuüm in deze woelige streek. Ieder jaar overstroomt hij zijn oevers en levert vruchtbaar slib af, zodat de rijstoogsten verzekerd zijn. Iedere ochtend en avond hult hij zich in een gloed van goud. Hij oogt zo vredig. Maar de landen waar hij doorheen stroomt vormen de Balkan van Azië. Of daar ooit echte vrede komt?
